معانی و خاستگاه اندیشه قوم برگزیده در متون مقدس یهود

مقدمه
اندیشه قوم برگزیده از بنیادى ترین مباحثى است که همواره در تاریخ قوم یهود مطرح بوده است. یهودیان بسته به دیدگاهشان در این مسئله، رویکردى انحصارگرایانه یا توأم با تساهل و تسامح در برابر پیروان سایر ادیان در پیش گرفته اند. در این تحقیق تلاش شده است تا مسئله برگزیدگى بنى اسرائیل از جنبه هاى مختلف بحث و بررسى شود.

معانى مختلف برگزیدگى در کتاب مقدس عبرى
عنوان عام قوم برگزیده بیانگر این اندیشه است که قوم اسرائیل رابطه ویژه و منحصر به فردى با خداى جهان دارند. این اندیشه در سراسر تاریخ تفکر یهود اندیشه اى محورى بوده و در مفاهیم کتاب مقدس ریشه اى بس عمیق دارد و در تلمود، فلسفه و عرفان یهودى بسط یافته است. این واژه براى نشان دادن موارد زیر به کار رفته است:
1- انتخاب اشخاص از سوى خدا براى ایفاى نقش خاص یا به عنوان کاهن. برگزیدگى در آیه ذیل به این معنا به کار رفته است: «زیرا یهوه خدایت او را از همه اسباطت برگزیده است تا او و پسرانش همیشه بایستند و به نام خداوند خدمت نمایند» (تثنیه، 18:5). در سموئیل نیز به همین معنا به کار رفته است، آن جا که مى گوید: «و آیا او را از جمیع اسباط اسرائیل برنگزیدم تا کاهن من بوده، نزد مذبح من بیاید؟» (اول سموئیل، 2:28).
2- در مورد کسانى که نقش پادشاه را ایفا مى کنند، نیز به کار رفته است: «و داود به میکال گفت به حضور خداوند بود که مرا بر پدرت و بر تمامى خاندانش برترى داد تا مرا بر قوم خداوند یعنى بر اسرائیل پیشوا سازد» (دوم سموئیل، 6:21). در اول پادشاهان آمده است: «اما داود را برگزیدم تا پیشواى قوم من اسرائیل بشود» (اول پادشاهان، 8:16).

3- به معناى اختصاص دادن مکانى خاص به محل مقدس و عبادت نیز به کار رفته است. کوتاه سخن آن که، کلمه عبرى bhr (برگزیدن) بر برگزیدن اشخاص براى ایفاى نقش خاص مثلا به عنوان کاهن یا پادشاه و نیز براى انتخاب مکان هاى مقدس دلالت دارد.

در سفر تثنیه به معناى خاص الاهیاتى این واژه اشاره شده است. بر اساس این برداشت، برگزیدگى گوهر و ماهیت عهدى است که رابطه اساسى میان خدا و اسرائیل را نشان مى دهد و در سرتاسر کتاب مقدس عبرى بر آن تأکید شده است. به رغم تحقیقات انتقادى گسترده اى که در عصر حاضر در زمینه معانى و تفسیر واژه عهد صورت گرفته و نیز نظریات مختلفى که در این باره ابراز شده، این توافق عام وجود دارد که مؤلفان کتاب مقدس این رابطه را بسیار اساسى دانسته اند. درعین حال رابطه میان خدا و اسرائیل بسیار گسترده و عمیق تر از آن است که واژه «برگزیدن» بتواند آن را نشان دهد. در عاموس از کلمه Yado (شناخت از نزدیک یا شناخت خصوصى) براى بیان این رابطه ویژه استفاده شده است: «من شمارا فقط ازتمامى قبایل زمین شناختم، پس عقوبت تمام گناهان شما را بر شما خواهم رساند» (عاموس، 3:2). بر اساس این آیه برگزیدگى امتیاز ویژه اى است که وظیفه و مسئولیت مضاعف را بر قوم یهود تحمیل مى کند. نویسندگان سفر تثنیه تفسیر کلامى و الاهیاتى ترى از عهد پیشنهاد کردند، چه آن که شأن و جایگاه اسرائیل را به عنوان قوم خدا ارتقا دادند. انتخاب قوم یهود مرهون محبت خدا به ایشان است: «و شما را برنگزید از این سبب که از سایر قوم ها کثیرتر بودید، زیرا شما از همه قوم ها قلیل تر بودید، لیکن از این جهت که خداوند شما را دوست مى داشت» (تثنیه، 7:7ـ8). با این که کل زمین به او تعلق دارد، و تمام اقوام تحت حکومت اوست، خداوند از آن میان تنها قوم یهود را برگزید.
رابطه مبتنى بر عهد، به شیوه اى که توضیح داده شد، همراه و ملازم با قبول مسئولیت است. گزینش الاهى پاسخ متقابل انسان را مى طلبد: «یوشع به قوم خود گفت شما بر خود شاهد هستید که یهوه را براى خود اختیار نموده اید تا او را عبادت کنید. گفتند شاهد هستیم. گفت پس الان خدایان غیر را که در میان شما هستند دور کنید و دل هاى خود را به یهوه خداى اسرائیل مایل سازید» (یوشع، 24:22ـ23). اسرائیل با این انتخاب موظف شدند «تا آن که فرایض او را نگاه دارند و شریعت او را حفظ نمایند. » افراد برگزیده به انجام وظایف خاص و ایفاى نقش هاى ویژه موظفند: «زیرا او را مى شناسم که فرزندان و اهل خانه خود را بعد از خود امر خواهد فرمود تا طریق خداوند را حفظ نمایند» (پیدایش، 18:19). هنرى اتلن در مقاله «قوم برگزیده» به این موضوع پرداخته است. او در شروع بحث به آیه اى از سفر خروج اشاره مى کند که به زعم وى، خاستگاه اصلى اندیشه قوم برگزیده در کتاب مقدس است؛ آن جا که خداى اسرائیل خطاب به بنى اسرائیل مى گوید: «اکنون اگر آواز مرا فى الحقیقة بشنوید و عهد مرا نگاه دارید همانا خزانه خاص من از جمیع قوم ها خواهید بود، زیرا که تمامى جهان از آن من است و شما براى من مملکت کهنه و امت مقدس خواهید بود» (خروج، 19:5 ـ6). اتلن واژه Segulan را آن گونه که در قرون وسطا به کار مى رفته، مدنظر قرار داده است. واژه فوق به معناى متناسب، منطبق و هماهنگ به کار مى رفته است. بنابراین وقتى از برگزیدگى صحبت مى کنیم، منظور ما هماهنگى دوسویه و متقابلى است که میان قوم بنى اسرائیل و خداى آنان وجود دارد. این هماهنگى قوم یهود را از سایر اقوام متمایز مى سازد. بنى اسرائیل متعهد شدند ملل جهان را متقاعد سازند که تنها یک خداى مقتدر وجود دارد و تنها او مى تواند خیرات را به آنان عطا کند. آنان بر اساس این رسالتى که به عهده گرفتند کارگزاران دین حقیقى (اشعیا، 42:3ـ4) و در پایان جهان نور امت ها خواهند بود (اشعیا، 42:6). قوم اسرائیل هرگز چنین تصور نمى کردند که خداوند بدون توجه به اعمال آنان همواره از ایشان مساعدت کند، اما فکر طرد مطلق از سوى خدا براى آنان غیرقابل تصور بود: «شما قوم من نیستید و من خداى شما نیستم» (هوشع، 1:9). خلاصه آن که عامل اصلى گزینش آنان درنهایت به عامل تعیین کننده طرد ایشان مبدل گشت. طبق گفته تورات، عهدى که خداوند با ابراهیم بست تنها به اسحاق و دودمان وى تعلق گرفته است. حتى در برخى از آیات، خدا اسحاق را یگانه پسر ابراهیم دانسته است.
ریشه ها و خاستگاه اندیشه قوم برگزیده در متون مقدس یهوداز ادبیات مکتوب یهودیت برمى آید که در طول تاریخ این دین، همیشه گونه اى از این اندیشه وجود داشته است که قوم اسرائیل قوم برگزیده خدا است و از جهاتى بر دیگر اقوام و ملل برترى دارد. اعتقاد بر این بوده است که این اندیشه در اصلى ترین بخش متون مقدس یهودى، یعنى کتاب تورات ریشه دارد و در بخش هاى بعدى متون مقدس یهودى شرح و بسط یافته است. دانشمندان یهودى در طول تاریخ نگرش هاى متفاوتى در باره این اندیشه داشته اند. برداشت برخى از آنان از این آموزه از نژادپرستى صرف و افراطى سردرآورده، اما برداشت برخى دیگر معتدل تر است. آنان تلاش کرده اند بیانى خردپذیر از این اندیشه ارائه دهند. و باز دیگرانى اصل اندیشه را رد کرده اند.

قوم برگزیده در عهد قدیم
در کتاب تورات، که در سنت یهودى به شخص حضرت موسى منسوب است، فقراتى آمده است که جایگاه ویژه قوم اسرائیل را نشان مى دهد. از این کتاب برمى آید که برنامه خدا این بوده که از نسل ابراهیم قومى به وجود آورد و به آن قوم جایگاهى ویژه دهد. اصل اعتقاد به برگزیدگى قوم اسرائیل به عهدى برمى گردد که بین خداوند و حضرت ابراهیم بسته شده است. در واقع، این امر وعده اى است که خدا در ازاى اطاعت بى چون و چراى ابراهیم در ماجراى ذبح فرزندش به او داده است: « بار دیگر فرشته خداوند از آسمان ابراهیم را صدا زده، به او گفت: «خداوند مى گوید به ذات خود قسم خورده ام که چون مرا ملاقات کردى و حتى یگانه پسرت را از من دریغ نداشتى، تو را چنان برکت دهم که نسل تو مانند ستارگان آسمان و شن هاى دریا بى شمار گردند. آنها بر دشمنان خود پیروز شده، موجب برکت همه قوم هاى جهان خواهد گشت، زیرا تو مرا اطاعت کرده اى» (سفر پیدایش، 22:15ـ18). در بخش هاى بعدى تورات و نیز دیگر قسمت هاى عهد قدیم بحث اصلى در راستاى تحقق اینوعده است. ازنسل ابراهیم قومى شکل مى گیردکه به نواده او یعقوب (اسرائیل) منسوب است. این قوم در مصر تحت فشار و شکنجه و اسارت قرار مى گیرد و خداوند حضرت موسى را براى نجات آن مأمور مى کند. از این پس، سخن در باره این قوم و ماجراهاى آن است. حضرت موسى به یارى خداوند، قوم را ازاسارت مصرنجات مى دهد و دربیابان به دستور خداوند، به آنان گوشزد مى کند که آنان قوم خاص و برگزیده خدا هستند. در واقع، موسى عهد خداوند با ابراهیم را تجدید و یادآورى مى کند: « خداوند از میان کوه خطاب به موسى فرمود: «دستورات مرا به بنى اسرائیل بده و به ایشان بگو: شما دیدید که من با مصرى ها چه کردم و چطور مانند عقابى که بچه هایش را روى بال ها مى برد، شما را برداشته، پیش خود آوردم. حال اگر مطیع من باشید و عهد مرا نگه دارید، از میان همه اقوام، شما قوم خاص من خواهید بود. هر چند سراسر جهان مال من است، اما شما براى من ملتى مقدس خواهید بود و چون کاهنان مرا خدمت خواهید کرد (سفر خروج، 19:3ـ6). و در جاى دیگر آمده است: « قربانگاه هاى کافران را بشکنید، ستون هایى را که مى پرستند خرد کنید و مجسمه هاى شرم آور را تکه تکه نموده، بت هایشان را بسوزانید; چون شما قوم مقدسى هستید که به خداوند، خدایتان اختصاص یافته اید. او از بین تمام مردم روى زمین شما را انتخاب کرده تا برگزیدگان او باشید. شما کوچک ترین قوم روى زمین بودید، پس او شما را به سبب این که قومى بزرگ تر از سایر قوم ها بودید، برنگزید و محبت نکرد، بلکه به این دلیل که شما را دوست داشت و مى خواست عهد خود را که با پدرانتان بسته بود به جا آورد. به همین دلیل است که او شما را با چنین قدرت و معجزات عجیب و بزرگى از بردگى در مصر رهانید » (سفر تثنیه، 7:5ـ8). و در دیگر قسمت هاى عهد قدیم همین مضمون به صورت هاى مختلف تکرار شده است:« از میان تمام اقوام روى زمین، من تنها شما را انتخاب کرده ام» (عاموس، 3:2). به هر حال به نظر مى رسد که خاستگاه اندیشه قوم برگزیده را باید در چنین آیاتى جست وجو کرد. پاره اى از آیات تورات که صراحت در این معنا دارند، عبارتند از:

الف. آیاتى که از یهودیان به عنوان قوم مقدس یاد مى کند (تثنیه، 7:6). به معناى دقیق کلمه، واژه «مقدس» وصف خاص خداست که او را به عنوان خدا از مخلوقات متمایز مى سازد، اما اراده خدا بر آن تعلق گرفت که این واژه را به قومى که متمایز از سایر اقوام بودند اعطا کند (لاویان، 20:26) و این حکایت از رابطه ویژه این قوم با خدا دارد. این کلمه، که عموما در تثنیه و آثار بعدى به کار رفته است، بیانگر عمل الاهى برگزیدگى است و احتمالا قبل از قرن هفتم به کار نرفته است؛ در عین حال این برداشت بنیادین یکى از باورهاى اولیه در زندگى اسرائیل بوده است. در سفر تثنیه که از قوم یهود به قوم مقدس خدا یاد شده، چند نکته درخور توجه وجود دارد: 1. شما قوم مقدس خدا هستید و به خدا اختصاص یافته اید؛ 2. خداوند شما را از میان سایر اقوام برگزید و 3. برگزیدگى صرفا از آن روست که خداوند شما را دوست مى داشت و مى خواست به عهدى که با پدران شما بسته بود، وفا کند.

ب. ازقوم یهود به عنوان قوم خاص یاد شده است، آن جا که مى گوید: اگر مطیع خدا باشند و عهد او را نگه دارند، قوم خاص او خواهند بود (خروج، 19:5).