نگارگری ایرانی هنری است که با رنگ و طرحش چشمان شما را نوازش می‌دهد و قلبتان را لمس می‌کند، در این مطلب از اصطلاحات نگارگری ایرانی برایتان خواهیم گفت تا کمی تخصصی‌تر با آن آشنا شوید و در ادامه به معرفی مکاتب نگارگری ایران به ترتیب تاریخ به وقوع پیوستن می‌پردازیم.
نگارگری ایرانی
نگارگری یا مینیاتور، هنر ایرانی اصیل که رابطه عمیق با فرهنگ و باورهای مردم ایران زمین دارد، پیوندی میان تفکر و احساس است که باید عمیقا آن را درک کرد تا به شگفتی‌هایش پی برد. الگوهای مینیاتور نمایانگر باورها، جهان‌بینی و سبک زندگی به روشی تصویری است که با تاثیر هنر اسلامی شخصیت جدیدی پیدا کرده است. هنر نگارگری از مفاهیمی مانند تعالی روح، رسیدن به عالم معنا، هنر قدسی (1) و دیگر مفاهیم مشابه نشات گرفته است که در آن علاوه بر صورت‌های ظاهری و مادی باید عالم معنوی و روحانی پنهان در پشت آن را نیز درک کرد. در این هنر عالمی برتر از عالم مادی زمین در ذهن هنرمند نقش می‌بندد؛ در نگارگری اسلامی، نگارگر آنچه را که در پرده خیال دیده به تصویر می‌کشد و در این راه با چنگ انداختن به ریسمان الهی و بهره‌گیری از تعالیم اسلامی اثری ایرانی-اسلامی خلق می‌کند.
behance
dribbble
instructables.com
wattpad
openstreetmap
mixcloud
lonelyplanet
genius
sbnation
gitlab
answers
myanimelist
speakerdeck
tarafdari
نگار در ادبیات عرفانی و عاشقانه معانی متفاوت و زیادی دارد و در هنر نگارگری، خداوند، نگار حقیقی است، همه نگاه‌ها به اوست و او نیز در صورت‌های مختلف به جلوه‌گری می پردازد. با این تعریف، نگارگر، تصویرکننده جلوه حق است و گاهی به مقامی می‌رسد که از حق چهره‌گشایی می‌کند. نگارگر مفاهیم درونی و عمیق و آنچه در ظاهر و باطن طبیعت است را در اندازه کوچکتر و در قالب شکل، رنگ و فضا با ذهن خلاق خود به معرض نمایش می‌گذارد. نگارگری مفهوم عام دارد و شامل روشها و سبک‌های گوناگون نقاشی ایرانی چه در کتاب و نسخه‌های خطی (تذهیب، تشعیر، حاشیه سازی، جدول‌کشی، گل و مرغ) و چه بر دیوار بناها است. نگارگری، تذهیب، تشعیر و نقش و رنگ‌شان احتیاج به هیچ نوع تفسیر و ترجمه‌ای ندارند؛ آنها را به سادگی می‌توان درک کرد.
حسین بهزاد که بود؟
بهزاد از نقاشان ایرانی متولد تهران و استاد مینیاتور هنرستان هنرهای زیبای تهران بود. حسین بهزاد در تفاوت نقاشی و مینیاتور می‌گویید: "مینیاتور شعرِ نقاشی است؛ اگر رشته‌های دیگر بیانشان خوب است و خوب صحبت می‌کنند، مینیاتور در میان این هنرها زیبایی، بلاغت و اعجاز شعر را دارد."
ثبت ملی: هنر نگارگری ایران با قدمت بیش از چهار قرن در کمیته ثبت ملی میراث فرهنگی ناملموس کشور به ثبت رسید.
ثبت جهانی: در ۲۶ آذر ۱۳۹۹ در پرونده‌ای مشترک با ترکیه، جمهوری آذربایجان و ازبکستان با شماره 01598 در فهرست میراث جهانی ناملموس بشری قرار گرفت و به عنوان پانزدهمین میراث ناملموس ایران در یونسکو ثبت شد. همزمان با ثبت جهانی نگارگری (مینیاتور) استادان «محمود فرشچیان»، «مجید مهرگان»، «مهین افشان‌پور»، «اردشیر مجرد تاکستانی» و «محمدباقر آقامیری» از پیشکسوتان این رشته نیز به عنوان «گنجینه زنده بشری» یونسکو ثبت شدند.
پاورقی
1. هنر قدسی، هنری است متعالی و اسرارآمیز و حالتی اکسیری دارد که نام آن از کلمه قدوس، از اسما الحسنی گرفته شده است. این هنر مانند الماسی درخشنده در میان هنر سنتی می‌درخشد. هنرمند قدسی بر اثر سیر و سلوک عرفانی و تزکیه نفس و در نتیجه دریافت شهودی و درونی از حق در عین پیوستن به حق و ادراک لقا الهی قدم به مرحله فنا می‌گذارد. هنرمند قدسی از آن جهت که خود و هستی را مظهر، جلوه و آیینه ذات حق می‌بیند لذا هنر و سبک او چیزی جز ظهور و تجلی اسمای حق و انعکاس صور خیال مجرد و روحانی و آیینه‌ای برای مراتب برتر هستی و یا تجلی انوار حقایق برتر و متعالی نیست.
نگارگری ایرانی
نگارگری ایرانی
گنجینه زنده بشری یونسکو
گنجینه زنده بشری یونسکو
نگارگری ایرانی
نگارگری ایرانی
نگارگری چیست؟
به هنر تصویرگری ظریفی که ویژگی‌های تزیینی دارد و از دیرباز در شرق نزدیک رواج داشته، هنر نگارگری می‌گویند. نگارگری ایران هنری است که از گذشته دور تا دوران اسلامی در این سرزمین وجود داشته و معمولا برای تصویرسازی کتب علمی، پزشکی، مذهبی و بخصوص ادبی به‌کار می‌رفته است. نگار (نگاریدن و نگارشتن) در فرهنگ‌ها با معانی متعددی چون نقش و نقاشی به‌کار رفته است، نگاره، نگارستان و نگارخانه از مشتقات نگارگری‌اند که هر یک معنی خاص خود را دارند نگاره‌ها در نگارگری مراتب دارند و طلا اوج تجلی رنگ‌ها و نقره اوج خفای آنها است.
مینیاتور
واژه مینیاتور کوتاه شده واژه فرانسوی مینی‌موم ناتورال است که از واژه لاتین «مینیوم» (minium) به معنای سرب قرمز، گرفته شده و اشاره به نگاره‌پردازی‌های سده‌های میانه دارد که رنگ‌مایه اصلی این نسخه‌ها سرب قرمز بوده است. این واژه در آغاز سده گذشته در فرهنگ مطالعاتی هنر ایران راه یافت و سپس کاربردی همگانی پیدا کرد. مینیاتور اصطلاحی است که به اشتباه به‌جای نگارگری به‌کار می‌رود، این واژه ریشه‌ای فرانسوی به معنی کوچک و ظریف دارد و بیشتر برای توصیف آثاری با اندازه کوچک به‌خصوص در دوران قرون وسطی به‌کار می‌رفته است. نکته حائز اهمیت این است که نگارگری ایران جز در مورد کوچکی ابعاد و برخی ظریف‌کاری‌ها هیچ قرابتی با مینیاتور ندارد.
نگارگری ایرانی-اثر استاد فرشچیان
نگارگری ایرانی-اثر استاد فرشچیان
نگارگری ایرانی-اثر استاد فرشچیان
نگارگری ایرانی-اثر استاد فرشچیان
تاریخچه هنر نگارگری در ایران
مورخان و کارشناسان هنری، تاریخ نقاشی ایران را به چهار دوره تقسیم کرده‌اند:
دوره کهن (روزگار پیشاتاریخی تا دوران مغول)
دوره میانه (از استیلای مغول بر ایران آغاز و تا اواسط حکومت صفوی)
دوره جدید (تحولات سده ۱۱ هجری قمری تا ۱۳ هجری قمری)
دوره معاصر ( از اواسط حکومت قاجار و دوران مشروطه آغاز شده و تا به امروز ادامه دارد)
آغاز نگارگری از غار‌های لرستان
آغار نگارگری در ایران از غار‌های هومیان، میرملاس و دوشه در لرستان شروع و به سنگ‌نگاره‌های آیینی ۵ هزار ساله در سیستان و بلوچستان، کردستان و خراسان رضوی می‌رسد. آثاری مثل سنگ‌نگاره‌های لرستان با قدمتی ۱۲ هزار ساله، نمایشگاه تاریخی نگارگری در هزاره اول پیش از میلاد در شهر ایذه خوزستان، کشف مهر‌هایی در چغازنبیل و شوش و غیره شواهدی از وجود نگارگری در ایران است. کارشناسان سنگ‌نگاره‌های تخت‌جمشید را ادامه هنر نگارگری ایران در دوره هخامنشی می‌دانند و براساس منابع مکتوب یونانی، در دوره هخامنشی نقاشی‌های دیواری با درون مایه داستان‌های تغزلی و عاشقانه بر دیوارها کشیده شده که تاکنون این نگارگری‌های عاشقانه کشف نشده است. نقاشی‌های دیواری کوه خواجه اصفهان را متعلق به نگارگری‌های ارزشمند دوره اشکانی یعنی ۲۲۰۰ سال پیش می‌دانند. در دوره ساسانی نگارگری ادامه پیدا می‌کند؛ یادگاری‌های این دوران در خراسان بزرگ نمونه خوبی از مینیاتور در ۱۷۰۰ سال پیش است، مصور کردن کتاب مانی و ارژنگ مهم‌ترین اتفاق حوزه نگارگری در دوره ساسانی است که از تاثیر آن در دوره اسلامی نباید غافل شد.
نقاشی های ایران باستان
بنیان‌گذار آیین مانوی (1)، مانی، برای آموزش مفاهیم مذهبی به پیروانشان کتاب‌های خود را نقاشی می‌کرد که این سنت در میان نسل‌های بعدی مانویان نیز ادامه داشت. از این رو آثار آنها نیز به‌عنوان پلی برای انتقال قواعد نقاشی ایران باستان به دوران اسلامی به حساب می‌آید، اصولی که با اندک تغییراتی در تمام سده‌های بعد قابل شناسایی‌اند.
پاورقی
1. دین مانوی آیینی عرفانی و ترکیبی از دین‌های مسیحی، زرتشتی، بودایی و گنوسی بود که مانی پسر فاتک همدانی آن را در سده سوم میلادی در ایران‌شهر بنیان‌گذاری کرد. در باور مانوی جنگ میان دو جهان تاریکی و روشنایی به نابودی ماده و رهایی روح منجر می‌شود.
نگارگری ایرانی
نگارگری ایرانی
نگارگری ایرانی
نگارگری ایرانی
نگارگری ایرانی
نگارگری ایرانی
هنر نگارگری بعد از اسلام
با تداوم سنت‌های تصویری مانوی در اوایل دوره اسلامی، نقاشی داخل کتاب رواج بیشتری نسبت به دیوارنگاری پیدا کرد؛ پس از تسلط مغولان بر ایران و برپایی کارگاه‌هایی برای تولید نسخه‌های مصور، نقاشی دیواری به‌تدریج فراموش شد و فعالیت هنرمندان به‌صورت گروهی در کارگاه‌های سلطنتی انجام گرفت. این شیوه تا اواسط حکومت صفویان ادامه پیدا کرد، اما از سده 11 هجری قمری به دلیل رونق اقتصادی و رفت‌وآمد بازرگانان و جهانگردان اروپایی به ایران، نقاشی ایرانی به مرور با سنت‌های هنری غرب آشنا شد و از آنها تاثیر پذیرفت. در نتیجه دورانی جدید در تاریخ هنر نگارگری ایران آغاز شد که تا اواخر قرن ۱۳ هجری قمری ادامه داشت. نگارگری فرنگی‌سازی اصطلاحی برای الگوبرداری‌های ناقص از اصول و قراردادهای هنر اروپایی است. در این روش نقاشان در تلاش‌اند تا پیوندی میان قواعد تصویری ایرانی و اروپایی برقرار کنند. این سبک برگرفته از روش‌های طبیعت‌پردازانه غربی چون برجسته‌نمایی، پرسپکتیو یا عمق نمایی همراه با عناصر زیبایی‌شناسی ایرانی است؛ نتیجه این سبک قرارگیری عنصر اروپایی در هنر ایرانی بود.
به دلیل انتقال پایتخت از تبریز به اصفهان و رونق کاخ‌سازی در دوره صفوی، نقاشی روی دیوار بار دیگر رواج پیدا کرد و حمایت حاکمان از نقاشی کارگاهی کمتر شد. بدین ترتیب هنر کتاب‌آرایی به مرور جای خود را به نقاشی برای تزیین اشیایی مانند قلمدان (قلمدان نگاری)، پشت آیینه، (نگارگری پشت آیینه) و وسایل و اشیای روزمره و همچنین نقاشی بصورت تک برگ (مرقع) داد. این تغییرات هم در شیوه و روش نقاشی و هم در ابزار و وسایل مورد نیاز نگارگران موثر بود. به‌طور مثال به جای رنگ‌های طبیعی نگارگری و کاغذهای سابیده شده از رنگ روغن و بوم استفاده کردند. تاریخچه نگارگری دینی نیز به تصویرسازی قصص قرآنی و کتب مقدس آسمانی در اواخر سده ۷ تا ۱۲ هجری قمری و زمان حمله مغولان به ایران باز می‌گردد.
احیای هنر نگارگری
ورود اندیشه‌های تجددگرایانه و روند نوسازی در عصر پهلوی موجب شد تا تاریخ، فرهنگ و هنر صحنه تقابل سنت و مدرنیته باشد؛ در این زمان مدارس آموزش نقاشی غربی تاسیس شد و به شکل کامل‌تر در هنرکده هنرهای زیبا و هنرهای تزیینی ادامه یافت. در این دوره ۴ جریان به‌طور همزمان و موازی در نقاشی معاصر ایران وجود داشت که یکی از آنها هنر نگارگری جدید بود.
هنر نگارگری جدید
از اواخر دوره قاجار هنرمندان تلاش کردند تا با الگوبرداری از مکتب اصفهان بار دیگر هنر نگارگری را زنده کنندکه کاری بسیار سطحی و غیر حرفه‌ای بود. در عصر پهلوی نیز با همین هدف بخشی از برنامه‌های فرهنگی و هنری به نوسازی هنرهای سنتی و احیای نگارگری اختصاص یافت. هنرمندان این نسل سعی بر آن داشتند تا با به‌کارگیری روش‌های طبیعت‌پردازی غربی زبانی نو برای نگارگری ابداع کنند. این حرکت جدید به‌صورت رسمی با «هادی تجویدی» آغاز شد.
«حسین بهزاد» یکی دیگر از پیشگامان برجسته در این زمینه، مکتب اصفهان را برای نگارگری جدید انتخاب کرد و در آن بیشتر به طراحی و تنوع رنگی محدود همراه با سنت‌های اروپایی و چینی پرداخت که نوآوری و خلاقیت خاصی نداشت. تنها معدود نگارگرانی چون «فرشچیان» و «سوسن آبادی» توانستند از روش و سبک نگارگری حسین بهزاد فراتر روند.
با اینکه هنر نگارگری جدید ماهیتی سنتی دارد اما نگارگران تلاش می‌کنند تا با روش‌های تازه، تنوعی در آن پدید آورند. نقاشی از چهره‌های زیباتر و ایرانی‌تر نسبت به گذشته، حرکات اغراق آمیز پیکره‌های انسانی و حیوانی، فضاهای خیالی و رویایی، جامه‌های پر چین و شکن و غیره برخی از این روشها است. مینیاتورهای استاد فرشچیان نمونههای زیبای این دوره از هنر نگارگری‌اند.